*

چرا جُستارِ «وقتی روح ساعدی از مرگ مرخصی می‌گیرد»^* را انتخاب کردم؟

سیّدفرزام حسینی

یکم

غلامحسین ساعدی، یکی از مهم‌ترین درام‌نویس‌ها و قصه‌نویس‌های معاصر ایران است، روشن‌فکری که چهل‌ونُه سال بیشتر زندگی نکرد و به‌واقع، در تبعیدی ناخواسته، تلف شد. عُمرش چندان بلند نبود، اما کارنامه‌ی بلندبالایی از خود به‌جا گذاشت: نمایش‌نامه، رُمان، داستان کوتاه، مونوگرافی، فیلم‌نامه و… . ساعدی در طولِ همین عُمرِ نچندان بلند، پُر کار بود و البته، با کیفیت. در هر عرصه، ردّی از خود به جا گذاشت، انکار ناشدنی. و ساعدی همچنین روشن‌فکری متعهد بود و ماند، روشن‌فکری که حالاتِ نوشتن‌اش، جدای از پیرامونش نبود و نمی‌توانست جورِ دیگری زندگی کند، او زیستن در بحران و خطر را برگزیده بود و بر این انتخاب تا پایانِ عُمرش، در دوم آذر ماه هزاروسیصدوشصت‌وچهار در پاریس، ماند.

دوم

رضا براهنی، یکی از مهم‌ترین فیگورهای ادبی و روشن‌فکری تاریخ معاصر ماست، در این گزاره‌ی کلیشه‌ای، تقریبا نمی‌توان شک کرد، ندیدنِ او، ندیدن بخش مهمی از تاریخ انتقادی ادبیات معاصر ایران است، و چنین نادیده‌گرفتنی، تقریبا غیرممکن می‌نماید، هر خوانشِ انتقادی از شعر معاصر فارسی، از دهه‌ی چهل تاکنون، بدون مرور متن‌های انتقادی رضا براهنی و شعرهایش ناممکن است، حتی اگر مخالفتی صددرصدی با آراء و شعرهای او داشته باشیم، ناگزیریم تا تکلیف‌مان را با او مشخص کنیم. وضعیت در برابرِ براهنیِ قصه‌نویس هم چنین است، نمی‌توان سرسری و بی‌خیال از کنارِ رُمان‌های بزرگش عبور کرد. و چنین است کارِ سیاسی او، کارِ ترجمه‌اش و… . براهنی هم جفا بسیار دیده و به سبب کارِ انتقادی‌اش، دشمن بسیار داشته و کوشیده‌اند، ناخوانده بگذارندش. پس از مهاجرتِ ناخواسته‌ در دهه‌ی هفتاد شمسی از ایران به کانادا و تا سال‌ها و حتی هنوز، عدم چاپِ یک‌روند کتاب‌هایش، او هنوز، آن‌طور که باید و شاید، دیده نشده و به حقش نرسیده، اما دست از نوشتن نکشیده، درواقع نکشیده بود، تا همین چند سالِ پیش، که خبرِ آلزایمرِ شدت‌یافته‌اش، منتشر شد و این اتفاقِ بد، خبر از عدم توانایی در نوشتنِ براهنی می‌دهد، به جبرِ نسیانِ حافظه.

سوم

حکایتِ ساعدی مختصرا آمد، حکایتِ براهنی نیز هم. حالا باید بدانیم که این‌دو، زادگاه‌شان تبریز بوده و زبان‌شان هم مشترک. و نیز هر دو، متولد یک‌سال: هزاروسیصدوچهارده. و هر دو، کمابیش در سال‌های بعد از نوجوانی و جوانی درگیر سیاست بوده‌اند، با مواضعی نزدیک به‌هم و هر دو زجردیده و سانسورشده. و دوست و همراه در سال‌های گوناگون، تا زمانی که حیاتِ ساعدی ادامه داشت. حالا می‌توانید حدس بزنید لابد، که در مرگِ یکی –ساعدی- آن دیگری –براهنی- لابد چه متنِ با شکوهی خواهد نوشت و چه نزدیکی‌هایی را در متن، عیان خواهد کرد. خاصه آن‌که نویسنده، براهنی‌ است، یک ایده‌پردازِ تمام‌عیار در جُستارنویسی.

چهارم

فکر می‌کنم تا همین‌جایِ کار، تا حدود زیادی به پرسشِ نخستین، پاسخ داده‌ام، دلیل انتخاب این جُستار، و اهمیتی که دارد، مشخص شده است. اما این را هم برای دقیق‌تر شدنِ بحث اضافه کنم: دیدنِ ساعدی و نوشتنِ‌ شمایلی از او، آن‌هم پس از مرگش، و خاصه در سالِ هزاروسیصدوهفتاد شمسی، سال و سال‌هایی که هنوز، نوشتن از ساعدی، ممنوع بود، آن‌هم ستایش او، کاری بود که حتما براهنی از پسِ آن برمی‌آمد، فشرده کردن آن روحِ عاصیِ ساعدی، و آن همه سال دوستی، در قالبی متنی برای یک مجله کار دشواری بود، اما براهنی می‌خواست و می‌توانست. این جُستار را بخوانید و یا دقیق‌تر بگویم، گوش بدهید، تا ببینیم شمایل‌نگاری یا پرتره‌نویسی در قالب یک جُستار چگونه رُخ می‌دهد و یک جُستارنویس چطور می‌تواند در یک پرتره، تاریخِ معاصر و محیطِ رُشد سوژه‌اش را به دقت و شدتِ هرچه تمام‌تر، ترسیم و تصویر کند، و جهانی بسازد که سوژه جزئی از آن باشد و درعینِ حال، تمام آن. کاری که براهنی با و یا برایِ دوستش، غلامحسین ساعدی کرده است.

^*این جُستار در سالِ هزاروسیصدوهفتاد، ابتدا در مجله‌ی «آدینه» و سپس به سالِ هزاروسیصدوهفتادوسه در کتابِ «رویای بیدار»، مجله‌ی مقالات رضا براهنی، منتشر شده‌ است.

*

• این قسمت بدون همکاری‌های سعید حدادی، سیدفرزام حسینی، و زهرا ملوکی شکل نمی‌گرفت.
• این پادکست را می‌توانید در تمام اپ‌های پادگیر و در کانال تلگرام رادیو جستار بشنوید.
• از طریق ایمیل radiojostaar@gmail.com با ما در ارتباط باشید.
• به صفحه‌ی اینستاگرام یا کانال تلگرام @radiojostar سر بزنید.
• نظرتان را درباره‌‌ی هر قسمت در کامنت‌های همین صفحه با ما به اشتراک بگذارید.